| Vrsta: | Sudska praksa | ||
| Sud: | Savezni sud | Datum: 13.12.2001 | Broj: Gzs.15/01 |
| Abstrakt: | |||
Pobijanim presudama ustanovljena Je odgovornost novoosnovane banke, ovde tužene „K.B“ AD iz N. S, za obaveze J“ DD B, kao jednog od njenih osnivača, i to za obaveze koje su nastale pre osnivanja tužene banke. Takva vrsta odgovornosti naziva se „preregistracionom odgovornošću“.Preregistraciona odgovornost predstavlja odgovornost osnovanog preduzeća, banke, ili drugog pravnog lica za obaveze njegovog osnivača (ili više osnivača) koje su nastale pre samog osnivanja preduzeća ili banke. Zato se za označavanje ove vrste odgovornosti upotrebljava termin „preregistraciona odgovornost“ jer se uspostavlja odgovornost preduzeća za obaveze koje su nastale pre njegovog osnivanja, a koje izvor imaju u ugovorima i drugim pravnim poslovima u čijem preduzimanju preduzeće nije učestvovalo, niti je moglo da učestvuje jer nije imalo svojstvo pravnog lica i time, ni pravnu, ni poslovnu sposobnost. Jer, svojstvo subjekta u pravu (pravna sposobnost) preduzeće stiče tek upisom osnivanja u sudski registar.(U članu 5. važećeg Zakona o preduzećima propisano je da preduzeće stiče svojstvo pravnog lica upisom u sudski registar). Naravno, podrazumeva se da je reč o obavezama koje su osnivači preduzeli prilikom osnivanja preduzeća, odnosno u cilju njegovog osnivanja, a ne o obavezama koje nemaju bilo kakve veze sa novoosnovanim preduzećem. U stranoj sudskoj praksi (anglo-saksonsko pravo) pominju se slučajevi kada je utvrđena odgovornost preduzeća za obavezu plaćanja cene za kupljeno zemljište, koju su osnivači kupili pre samog osnivanja preduzeća da bi na njoj podigli poslovne objekte potrebne za rad preduzeća i sl. I u članu 10. važećeg Zakona o bankama i drugim finansijskim organizacijama („Službeni list SRJ“, br. 32/93, 24/94, 5/95, 61/95, 28/96, 16/99, i 44/99) propisano je da banka stiče svojstvo pravnog lica upisom u sudski registar. Istu odredbu imao je i raniji Zakon o bankama i drugim finansijskim organizacijama („Službeni list SFRJ“, br. 10/89, 40/89, 87/89, 18/90, 72/90 i 79/90), koji je važio u vreme nastanka spora.Raniji Zakon o preduzećima („Službeni list SFRJ“, br. 77/88, 40/89, 46/90, 61/90 i „Službeni list SRJ“, br. 24/94) nije sadržavao odredbe o preregistracionoj odgovornosti preduzeća, dok važeći Zakon o preduzećima („Službeni list SRJ“, br. 29/96, 33/96, 29/97, 59/98, 74/99, 9/01) u članu 6. sadrži odredbe koje bi se mogle okvalifikovati kao uvođenje instituta preregistracione odgovornosti u naš pravni sistem. Naime, u članu 6. koji nosi naslov „Prenos potraživanja i dugovanja“ propisano je da upisom preduzeća u registar prava i obaveze koje su stekli, odnosno preuzeli osnivači, prelaze na preduzeće bez saglasnosti poverioca, a osnivači odgovaraju saglasno odredbama ugovora s trećim licem.U svetlu instituta preregistracione odgovornosti postavlja se pitanje da li banka koja je osnovana i upisana u sudski registar rešenjem od 10.07.1991. godine, može odgovarati za obaveze svoga osnivača, tj. druge banke, ako je to predviđeno u aktu o osnivanju banke, a koje su nastale pre osnivanja te banke i nisu u neposrednoj vezi sa osnivanjem banke (reč je o obavezama iz otvorenih akreditiva), s tim što takva odredba nije upisana u sudski registar prilikom osnivanja banke.Kako nije reč o obavezama koje su u vezi sa osnivanjem tužene „K.B.“ AD iz N. S. to nema mesta zasnivanju preregistracione odgovornosti za obaveze po akreditivima otvorenim od strane „J“ B. kao jednog od osnivača tužene banke.Drugi osnov odgovornosti mogao bi se uspostaviti upisom u sudski registar navedene odredbe osnivačkog akta. Naime, u članu 3. Zakona o postupku za upis u sudski registar („Službeni list SRJ“, br. 80/94) propisano je da je sudski registar javna knjiga (stav 1), podaci upisani u sudski registar su javni i svako ih može razgledati, prepisivati i zahtevati da mu se izda overeni izvod iz sudskog registra (stav 2), dok je u stavu 3. propisano da upis u sudski registar ima pravno dejstvo prema trećim licima od dana upisa, a u stavu 4. da ko se u pravnom prometu, postupajući savesno, pouzda u podatke upisane u sudski registar, ne snosi štetne pravne posledice koje iz toga nastanu.U članu 23. stav 1. tačka 7. Zakona o postupku za upis u sudski registar propisano je da se u sudski registar upisuju određeni podaci značajni za pravni promet, a između ostalog i ovlašćenja subjekta upisa u pravnom prometu s trećim licima i vrsta i obim njegove odgovornosti za obaveze drugog subjekta s kojim je povezan.Citiranim odredbama odgovaraju i odredbe čl. 3. i 23. Zakona o postupku za upis u sudski registar („Službeni list SFRJ“, br. 13/83 i 17/90) koji se primenjivao u vreme nastanka izloženog spora.Slične odredbe sadrži i Uredba o upisu u sudski registar („Službeni list SRJ, 1/97, 5/97). U članu 2. stav 2. propisano je da se u sudski registar upisuju podaci o subjektima upisa koji su od značaja za pravni promet, a između ostalog i odgovornost subjekta upisa za obaveze drugih subjekata upisa u pravnom prometu. U članu 68. ove uredbe, koji nosi naslov „Prijava za upis u sudski registar promene odgovornosti za obaveze“ propisano je da se uz prijavu za upis u sudski registar promene odgovornosti subjekta upisa za obaveze drugih subjekata upisa u pravnom prometu prilaže ugovor, odnosno njegove izmene u članu 79. tačka 1. ove uredbe propisano je da registarski uložak sadrži registarske listove od br. 1. do 7, zavisno od podataka koji se prema rešenju suda upisuju u sudski registar, kao i da registarski listovi sadrže podatke određene zakonom, i to: registarski list broj 1 pored ostalog i vrstu i obim odgovornosti subjekta upisa za obaveze u pravnom prometu i za obaveze drugih pravnih lica i odgovornost osnivača za obaveze subjekta upisa.Dakle, iz citiranih odredaba proizlazi da se u sudski registar može, pod određenim uslovima, upisati odgovornost subjekta upisa za obaveze drugih subjekata upisa u pravnom prometu, ako je to predviđeno ugovorom (osnivačkim aktom), odnosno njegovim izmenama.Međutim, sam osnivački akt ne upisuje se u sudski registar, već predstavlja zbirku isprava, koja nema isto pravno dejstvo kao sam upis u sudski registar.Naime, u članu 83. Uredbe o upisu u sudski registar propisano je da se zbirka isprava vodi za svaki subjekt upisa i označena je brojem registarskog uloška subjekta upisa, a isprave koje se prilažu uz prijavu za upis, izdvajaju se iz predmeta posle donošenja rešenja o upisu i ulažu u zbirku isprava.U članu 84. ove uredbe predviđeno je da se isprave i delovi isprava iz zbirke isprava mogu razgledati samo ako za to postoji opravdan interes, po odobrenju sudije nadležnog za vođenje sudskog registra, a isprave i podaci koji se smatraju državnom, vojnom, službenom ili poslovnom tajnom ne mogu se razgledati. Dakle, zbirka isprava, u koju spada i osnivački akt, nije javna, kao što je to reč o podacima upisanim u sudski registar, pa nema ni pravno dejstvo prema trećim licima.Slične odredbe su bile sadržane i u članu 7. stav 2. kao i u članu 57. Uredbe o upisu u sudski registar preduzeća i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu delatnost („Službeni list SFRJ“, br. 74/90), koja se primenjivala u vreme nastanka spornog odnosa.Iz izloženih odredaba Zakona o postupku za upis u sudski registar i Uredbe o upisu u sudski registar proizlazi da nemaju pravno dejstvo prema trećim licima (što znači ni prema poveriocima subjekta upisa) one odredbe osnivačkog akta koje nisu upisane u sudski registar. To se pogotovo odnosi na odredbu o odgovornosti subjekta upisa za obaveze koje je njegov osnivač preuzeo otvaranjem akreditiva prema trećim licima- korisnicima akreditiva, pre osnivanja i pre upisa subjekta upisa. Jer, sudski registar nije prvenstveno ustanovljen zbog subjekta upisa i njegovih osnivača, već radi pravne sigurnosti trećih lica, kao učesnika u pravnom prometu, koji stupaju u poslovne odnose sa subjektom upisa. Takva odredba odluke o osnivanju (osnivačkog akta) mogla bi da ima samo dejstvo između subjekta upisa (tužene „K.B.“ AD iz N. S. u konkretnom slučaju) i „J“ B. kao njegovog osnivača u eventualnoj regresnoj parnici.Takav zaključak posledica je i nekih drugih opštih pravnih načela o relativnom dejstvu ugovora i drugih pravnih poslova.Naime, citirana odredba člana 49. Odluke o osnivanju o pravnom sledbeništvu, kao i okolnost da se sredstava uplaćena na ime pokrića ovih akreditiva nalaze i sada kod tužene JS.B.“ nije od uticaja na zasnivanje prava tužioca prema „K.B.“ koja nije u obligacionom odnosu prema tužiocu, jer ova banka nije otvorila prva tri akreditiva u korist tužioca, već je izdavalac akreditiva „J“ B, koja je u smislu člana 1073. ZOO u obavezi prema tužiocu kao korisniku akreditiva od dana kada mu je otvaranje akreditiva saopšteno, šta više, tužena „K.B.“ u vreme otvaranja tri od četiri akreditiva, koji su predmet spora, nije ni postojala kao pravno lice.I pored toga, odluka o osnivanju banke, kao osnivački akt, nije akt banke, već akt njenih osnivača. Isto važi i za ugovor o osnivanju preduzeća, kao samostalnog pravnog subjekta, a prema izričitoj odredbi člana 148. Zakona o obligacionim odnosima, koji regulišu dejstva ugovora među ugovaračima i njihovim pravnim sledbenicima, ugovor stvara prava i obaveze za ugovorne strane, kao i za univerzalne pravne sledbenike ugovornih strana, ugovorom se može ustanoviti i pravo u korist trećeg lica. Međutim, ugovorom ili drugim pravnim poslom ne može se ustanoviti obaveza za treće lice, tj. za tuženu „K.B.“ koja u vreme otvaranja akreditiva i u vreme donošenja Odluke o osnivanju, nije ni postojala kao pravno lice. U članu 153. stav 1. ZOO izričito je propisano da obećanje učinjeno drugom da će treći nešto učiniti trećeg ne obavezuje.U članu 25. stav 1. ZOO propisano je da se odredbe ovog zakona koje se odnose na ugovore shodno primenjuju i na druge pravne poslove, iz čega proizlazi da se izložena pravila o relativnom dejstvu ugovora mogu shodno primeniti i na citiranu Odluku o osnivanju, kao osnivački akt, kada su u pitanju obligaciono-pravna dejstva tog pravnog posla prema „K.B“, a posebno da obećanje učinjeno drugom da će treći nešto učiniti trećeg ne obavezuje.Navedena Odluka o osnivanju, kao akt osnivača, dakle, vremenski prethodi osnivanju tužene „K.B.“ AD, upisom u sudski registar, a time i nastanku tužene banke kao pravnog lica, sposobnog da bude nosilac prava i obaveza, tj. prethodi sticanju pravne sposobnosti tužene banke.Prema izričitoj odredbi člana 39. stav 4. Zakona o bankama i drugim finansijskim organizacijama („Službeni list SRJ“, br. 32/93, 24/94, 5/95, 61/95, 28/96, 16/99, (16/99), 44/99) delovi banke nemaju svojstvo pravnog lica, iz čega proizlazi da obaveze povodom otvaranja akreditiva, koje je prema tužiocu, kao korisniku akreditiva, preuzela „J“ AD B- Glavna filijala u N.S, jesu obaveze „Ć“ AD B, koja kao pravno lice i sada postoji sa neprekinutim pravnim kontinuitetom, pa se ne može postavljati pitanje pravnog sledbeništva „J“ AD B. i eventualne odgovornosti „K.B“ AD iz N. S. prema tužiocu.(Istu odredbu sadržao je i Zakon o bankama i drugim finansijskim organizacijama („Službeni list SFRJ“, br. 10/89, 40/89, 87/89, 18/90, 72/90 i 79/90) koji je važio u vreme nastanka spornog pravnog odnosa.Dakle, filijala banke, isto kao ni deo preduzeća, nema svojstvo pravnog lica, pa time ne može ni biti nosilac prava i obaveza u pravnom prometu, bez obzira na određena ovlašćenja u pravnom prometu. Naime, u članu 7. stav 1. Zakona o preduzećima („Službeni list SRJ“, br. 29/96, 33/96, 29/97, 59/98, 74/99, 9/01) propisano je da se osnivačkim aktom društva lica, odnosno statutom društva kapitala može utvrditi da deo preduzeća ima određena ovlašćenja u pravnom prometu, kao i poseban obračun rezultata poslovanja i poseban podračun u skladu sa saveznim zakonom, ali je u stavu 2. ovog člana izričito propisano da deo preduzeća nema svojstvo pravnog lica. Isto rešenje bilo je sadržano i u članu 36. ranijeg Zakona o preduzećima („Službeni list SRJ“, br. 24/94) koji se shodno primenjivao i na poslovanje banaka, u vreme nastanka spornog pravnog odnosa.Treći osnov odgovornosti osnovanog preduzeća (ili banke, kao u konkretnom slučaju) za obaveze njegovog osnivača u sudskoj praksi i pravnoj teoriji kreiran je kroz uvođenje instituta delimične podele i fuzije.Naime, u pravnoj teoriji ističe se da delimični ulog aktive u postojećeg društva, kao i organizovanje holdinga uz osnivanje novih društava od imovine postojećeg preduzela, predstavljaju delimičnu podelu- fuziju, što predstavlja osnov za shodnu primenu pravila o solidarnoj odgovornosti društva korisnika dela imovine osnivača za obaveze osnivača nastale do upisa ovih modela podele u sudski registar (podele i fuzije). Reč je o shodnoj primeni odredbe iz člana 435. stav 3. Zakona o preduzećima prema kojoj preduzeća nastala podelom odgovaraju solidarno za obaveze podeljenog preduzeća, kao i odredbe iz člana 434. stav 4. istog zakona o spajanju novim osnivanjem (spajanju) prema kojoj upisom novoosnovanog preduzeća u registar, imovina preduzeća koja se spajaju, uključujući i obaveze, prelazi na novoosnovano preduzeće. U pravnoj teoriji postoje mišljenja da se na ugovornoj osnovi može ograničiti odgovornost, tako da društvo korisnik aktive odgovara srazamerno preuzetoj aktivi. U protivnom, pretpostavlja se da je reč o neograničenoj solidarnoj odgovornosti, jer je reč o pravnom sledbeništvu (univerzalnoj sukcesiji).U pravnoj teoriji postoje suprotna stanovišta prema kojima se organizovanje holdinga od postojećeg preduzeća uz osnivanje novih zavisnih društava od delova imovine postojećeg preduzeća, ne može okvalifikovati kao podela preduzeća. Samim tim, ni novonastala preduzeća (zavisna društva) ne mogu odgovarati za obaveze osnivača, primenom pravila iz člana 187a. stav 2. Zakona o preduzećima („Službeni list SFRJ“, br. 77/88 i 46/90) u kome je bilo propisano da preduzeća nastala podelom, spajanjem s drugim preduzećem ili pripajanjem drugom preduzeću, solidarno odgovaraju za obaveze preduzela koja su prestala da postoje, odnosno odredbe iz člana 435. stav 3. Zakona o preduzećima („Službeni list SRJ“, broj 29/96) prema kojoj preduzeća nastala podelom odgovaraju solidarno za obaveze podeljenog preduzeća. Takvo mišljenje pravne teorije zasniva se na argumentu da se osnivanjem jednog ili više novih preduzela od delova imovine, ne vrši i podela postojećeg preduzeća. Jer, u slučaju podele preduzeća, preduzeće koje se podelilo prestaje da postoji i briše se iz sudskog registra, a upravo zbog toga zakonom se ustanovljava solidarna odgovornost novonastalih preduzeća za njegove obaveze.Međutim, primena ovog instituta uslovljena je prenosom znatnog dela aktive postojećeg preduzeća ili banke na novoosnovanog pravnog subjekta, a u konkretnom slučaju nema činjenica i dokaza koje bi ukazivale da je banka i osnivač prenela na novoosnovanu banku kao osnivački ulog znatan deo svoje aktive, već samo deo imovine i to jedne svoje filijale. Jer, upravo je i cilj uvođenja navedenog oblika odgovornosti novoosnovanog subjekta za obaveze osnivača da se zaštite poverioci u slučaju kada dužnik u cilju izbegavanja svojih obaveza i osujećenja namirenja poverioca prenosi znatan deo svoje imovine na novoosnovano preduzeće. Kako u konkretnom slučaju banka i osnivač nije prestala da postoji i raspolaže znatnom imovinom, a imajući u vidu da je na novoosnovanog subjekta prenet osnivački ulog koji ne predstavlja znatan deo aktive osnivača, to nema ni mesta odgovornosti novoosnovane „K.B.“ AD za obaveze „J“ AD B, kao jednog od njenih osnivača.Iz svega navedenog proizlazi pravni zaključak Saveznog suda da, sama po sebi, Odluka o osnivanju „J“ N. S, odnosno „K.B“ nije valjan pravni osnov za ustanovljenje da je ona pravni sledbenik „J“ AD B. u delu prava, obaveza i odgovornosti ove banke, s obzirom da je „J“ AD B. samo jedan od deset osnivača te, ovde tužene, banke, koja kao i drugi osnivači ulažu u novu banku jedan deo osnivačkog kapitala za koji u alikvotnom delu dobijaju akcije, odnosno deonice.Pošto sledbenik „Ć“ AD B. nije prestala da postoji, to novoosnovana „K.B“ ne može biti bilo kakav pravni sledbenik „J“ AD B. ni u kom delu, jer „J“ AD B. i dalje postoji. U rešenju registarskog suda u N.S. Fi.2127/91 od 10.07.1991. godine o upisu osnivanja tužene banke ni u rešenju Fi.4966/96 o promeni firme nije upisano bilo kakvo ograničenje u poslovanju novoosnovane banke, jer je čl. 49. Odluke o osnivanju ove banke nezakonit, pošto bi se na taj način oštetili i poverioci novoosnovane banke, a takve odredbe ne može da sadrži odluka o osnivanju nove banke.Jedino u slučaju prestanka jedne banke na osnovu zakona može se predvideti pravno sledbeništvo, a nikako na osnovu odluke o osnivanju nove banke. Uostalom, prestankom dela „J“ N. S. tj. filijale bez svojstva pravnog lica, sva prava, obaveze i odgovornosti nastale u vezi brisanog dela banke u potpunosti ostaju prava, obaveze i odgovornosti „Ć“ AD Beograd. U protivnom, Privredni sud u B. ne bi smeo da donese rešenje o brisanju dela JG N. S. usled prestanka sa radom, a da ne postoji pravna pretpostavka da su od trenutka prestanka sa radom dela banke sve te obaveze i dalje isključiva obaveza one banke čiji je to deo, a to je „G AD B. U suprotnom, bili bi grubo narušeni i imovinski interesi poverioca sa kojima je matična banka poslovala preko svog dela.Zbog navedenih razloga zahtev za zaštitu zakonitosti valjalo je uvažiti kao osnovan, ukinuti sve pobijane presude i predmet vratiti prvostepenom sudu na ponovno suđenje, a imajući u vidu da je zbog pogrešne primene materijalnog prava činjenično stanje nepotpuno utvrđeno, a isto se odnosi na upis u sudski registar odgovornosti tužene „K.B“ za obaveze „J“ AD B. prema tužiocu kao korisniku akreditiva.U ponovnom postupku prvostepeni sud će utvrditi odlučne činjenice i to da li je u sudski registar Privrednog suda u N. S. u smislu napred citiranih odredaba Zakona o postupku za upis u sudski registar upisana vrsta i obim odgovornosti tužene „K.B.“ za obaveze „J“ AD B, pa će na tako utvrđene činjenice, po sprovedenom postupku, primeniti materijalno pravo.Izvor: Vidi i odluku Saveznog sud, Gzs.9/02 od 30.09.2002